Tết Đoan ngọ - Nguồn gốc, ý nghĩa & phong tục cần biết

Phong TụcAdmin0

Mục lục nội dung

Tết Đoan ngọ

1. Tết Đoan ngọ - Tết giết sâu bọ

Tết Đoan ngọ, là thành quả từ trí tuệ của truyền thống nông nghiệp phương Nam của các bộ tộc Bách Việt xưa. “Đoan” nghĩa là “mở đầu”, “Ngọ” là khoảng thời gian từ 11 giờ sáng tới 1 giờ chiều, và ăn Tết Đoan ngọ là ăn vào buổi trưa. Tết Đoan ngọ còn được gọi là Tết Đoan dương, Tết giết sâu bọ, ngày phát động bắt sâu bọ, tiêu diệt bớt các loài gây hại cho cây trồng trên cánh đồng.

Đặc biệt, đây còn là ngày lễ thiêng liêng trong tâm thức người Việt Nam, đó là ngày giỗ Quốc mẫu Âu Cơ.

2. Nguồn gốc Tết Đoan ngọ - Tết giết sâu bọ

Vào một ngày sau vụ mùa, dân chúng đang ăn mừng vì trúng mùa, nhưng sâu bọ năm ấy sinh sôi nhiều, ăn mất cầy trái, thực phẩm đã thu hoạch. Người dân đang băn khoăn không biết làm cách nào để có thể giải được nạn sâu bọ này, bỗng nhiên có một ông lão từ xa đi tới tự xưng là Đôi Truân, ông chỉ dân chúng rằng mỗi nhà hãy lập một đàn cúng đơn giản, gồm có bánh gio, trái cây sau đó ra trước nhà mình mà vận động thể dục. Nhân dân làm theo và chỉ một lúc sau đó từng đàn sâu bọ lần lượt lăn ra chết. Lão ông còn bảo thêm: “Sâu bọ hằng năm vào ngày này rất hung hăng, mỗi năm vào đúng ngày này cứ làm theo những gì ta đã dặn thì sẽ trị được chúng”. Dân chúng biết ơn định cảm tạ thì ông lão đã đi mất. Để tưởng nhớ việc này, dân chúng đặt cho ngày này là ngày “Tết giết sâu bọ”, hay là “Tết Đoan ngọ” vì giờ cúng thường vào giữa giờ Ngọ.

Còn có một thuyết khác, cho rằng Tết Đoan ngọ bắt nguồn từ Trung Quốc. Vào cuối thời Chiến Quốc, có một vị đại thần nước Sở là Khuất Nguyên, ông là vị trung thần nước Sở và còn là nhà văn hóa nổi tiếng, ông cũng chính là tác giả bài thơ Ly tao nổi tiếng trong văn hóa cổ Trung Hoa. Do can ngăn vua Hoài vương không được, lại bị gian thần hãm hại, ông đã uất ức gieo mình xuống sông Mịch La tự vẫn ngày mùng Năm tháng Năm. Thương tiếc người trung nghĩa, mỗi năm cứ đến ngày đó, dân Trung Quốc xưa lại làm bánh, quấn chỉ ngũ sắc bên ngoài (ý làm cho cá sợ, khỏi đớp mất) rồi bơi thuyền ra giữa sông, ném bánh, lấy gạo bỏ vào ống tre rồi thả xuống sông cúng Khuất Nguyên.

Ngoài ra, có truyền thuyết khác về nguồn gốc của ngày Tết Đoan ngọ, nhiều nguồn tin cho rằng tập tục Tết Đoan ngọ là bắt nguồn từ Hạ Trí trong thời cổ, có người thì cho rằng, đây là sự tôn sùng vật tổ của người dân vùng sông Trường Giang. Trong thời kì Bắc thuộc, ngày Tết này đã du nhập vào Việt Nam và được người dân Việt hóa cho phù hợp với văn hóa của nước mình.

3. Các hoạt động chính vào Tết Đoan ngọ

- Tết Đoan ngọ là dịp người ta thường ăn Tết ở nhà với gia đình. Từ chiều ngày mùng Bốn tháng Năm Âm lịch, các chợ, đặc biệt là chợ ở quê đầy ắp hoa, quả các loại. Cơm rượu nếp thơm lừng được ủ từ vài ngày trước đó.

Hoạt động chính ngày tết Đoan ngọ

Buổi sáng sớm ngày Tết Đoan ngọ người ta ăn bánh tro (hay còn gọi là bánh gio), trái cây, và rượu với mong muốn tẩy trừ sâu bọ. Nhiều người tắm nước lá mùi để phòng bệnh và tẩy trừ sâu bọ. Nhiều địa phương ở ven biển đúng giờ ngọ họ đi tắm biển.

- Một số địa phương còn có tục “khảo cây” thú vị, qua đó thể hiện ước mong cuộc sống luôn sung túc như cây cối luôn đơm đầy hoa trái. Những cây bị khảo thường là những cây ăn quả trong vườn nhưng ra ít quả, hoặc không ra quả, hay bị sâu bệnh. Đúng Ngọ (12 giờ trưa), hai người, một người đảm nhận nhiệm vụ trèo lên các cây ăn quả trong vườn để “đóng vai” là cây (chủ yếu là trẻ em). Người đứng dưới gốc cầm dao (hoặc chày, vồ, gậy gộc) gõ vào thân cây, vừa gõ vừa hỏi tại sao năm nay ra ít quả? Người trên cây sẽ đáp trả lý do tại sao ra ít quả, hoặc không ra quả, do sâu bệnh hoặc do thời tiết. Người đứng dưới lại tiếp tục hỏi mùa tới có ra quả hay không, nhiều hay ít quả và “dọa” nếu không cho quả như ý muốn thì sẽ bị đốn hạ. Người trên cây trả lời những câu hỏi với giọng cuống quýt, van xin đừng đốn, đồng thời hứa sẽ cho nhiều quả to vào mùa sau. Khi được hỏi mùa sau cho bao nhiêu quả, tùy thuộc vào từng loại cây mà người trèo trên cây trả lời số lượng quả cho phù hợp.

- Vào dịp Tết Đoan ngọ, ai bị cảm cúm có thể dùng năm loại lá: Bạch đàn, xương rồng, ngũ trảo, dâu tằm ăn, và sả nấu nước xông để bớt bệnh. Người ta cũng tìm mua cành xương rồng bỏ trong nhà để đuổi tà ma.

- Ở một số vùng quê, vào 12 giờ trưa, nhiều người còn có phong tục đi hái lá làm thuốc, vì tin rằng lá hái trong giờ phút này dù chỉ là các lá thông thường như lá chanh, lá bưởi, kinh giới, tía tô, ngải cứu, sen vồng... đều trở nên công hiệu hơn rất nhiều, ở một số nơi, người dân đi tắm biển để tẩy trừ sâu bọ...

Hái thuốc

4. Nét ẩm thực đặc biệt trong ngày Tết Đoan ngọ

- Bánh tro đã trở thành món ăn truyền thống trong dịp Tết Đoan ngọ ở Nam Trung Bộ và miền Nam Việt Nam. Bánh tro có nhiều tên khác nhau như bánh ú, bánh gio và bánh âm, có vài biến thể khác nhau theo địa phương. Người ta làm bánh bằng gạo đã ngâm từ nước tro được đốt bằng củi các loại cây khô hay rơm, gói trong lá chuối. Bánh tro dễ ăn, mát ruột, thường ăn với đường hoặc mật.

- Ở miền Bắc, ngày này các gia đình thường làm các món từ vịt, đặc biệt là tiết canh. Nên các chợ ở miền Bắc và Bắc Trung Bộ những ngày trước và trong Tết Đoan ngọ thường rất rộn rã việc mua bán vịt sống.

- Vào ngày này, người ta cho rằng kí sinh trùng trong bụng ngoi lên gây hại cho sức khỏe, nên người ta ăn những đồ chua chát để loại trừ chúng. Rượu nếp hay cơm rượu cũng là món ăn được nhiều người ưa thích. Cơm rượu được làm từ gạo nếp và men rượu được đồ lên rồi ủ với lá chuối hoặc lá sen, sau một thời gian nhất định thì dỡ ra để hạt nếp căng mọng, ngọt thơm mà không bị bã.